Zigano 10 zia Logooli (10 Folktales in Lulogooli)

Lugano lugano?

(Story story?)

Lugano amba  

(Story come)

Ninvavoolela kuo lugano luange muakayaanza? 

(If I told you my story will you be happy?)

Yee, kuakayaanza muno!

(Yes we will be very happy)

1. Imbuli ilaaho na linani

ipiicha: twinkl.co.au

Kale muno kuali na zimbuli zivaga ziamenyanga muluhoongo muvigulu. Lidiku lilala ziaheenza ingeleka nizilola vulimu vuugaasi luvega lua ingeleka. Vulimu vuali vuneti na vuumwaamilili vulahi na zitaanga lugeendo kuzya io.

Kuduukila vulimu uvuo, zimbuli izio zienyekaa kuambuka mugela. Na kuali vuzwa na mugogo mulala, guali guamenynya isi linani lidamaanu. Linani ilio siliavugiililaa kindu kiosikiosi kiambuke mba kase kiavilyizaa vitaambuka.

Ku zimbuli ziamanya zinyoole vugeli. Kutaanga, akadi kaene, akameeme, kaataanga lugeendo. Izimbagayo ziakao ziaduya kumugogo, ‘titi-tata’ nikavitaa.

Haohao umuoyo munene guatulila isi iua mugogo. “Ni ki kikolaa ‘titi-tata’ kumugogo guage”?

“Ni inzi, akameeme kadi,” kimeeme kivoola.

“Nkoizilaa nkolye!” linani lihanzuuka.

“Niuyaanzya utanlya, inzi ni kadi,” nikavoola. “Amwaavo uange anloondaa. Ni munene kunvita na alakoha inyama inyiingi.”

“Hmm,” gunani guisuuviliza. “Ku nlamoliinda.”

Kavili iali imbuli inyavuuli. ‘Dudu-dada’ iangeenda kumugogo. Gaamanya gavuukize linani.

“Ni ki kikolaa ‘dudu-dada’ kumugogo guange? Gunani gulula. “Ni inzi, imbuli inyavuuli,” imbuli niivoola.

“Ku nizaa nkolye!” gunani guhaanzuuka.

“Niuyaanza utanlya, nvee na muvili mudi,” niivoola. “Amwaavo uange anloondaa, ni munene kunvita.”

Lisuuvila lia inyama inene liayaanziza linani. “Ku nlailiinda,” livoola.

Muisu, iali ing’iinga ia ilaaho kuambuka. ‘Gubada, gubede’, izimbagayo ziaguo zizya.

“Ni vuaha avitaa kumugogo guange?” gunani guateevela isi iua mugogo. “Ni inzi, Ilaaho,” imbuli inene niivoola.

“Ku nizaa kukulya!” linani lihaanzuuka.

“Oh, unyala mba!” ilaaho iahaanzuuka, iiikizi ziiga iiumiki linani liazana ilitumite na zio.

Kwaka! Ilaaho iatumita linani na ziiga nilizya kutoonya muluvogo lua mugela. Liamanya ligiingwe na mazi gaali manyiingi nilizya. Mugogo guamanya guve mulahi kuambukila.

Zimbuli zivaga izio ziayaanza muno nizizya kuaya vujila vutyi. Madiku gaosi ziaambukaa kuaya niziilana muluhangaywa mua ziamenyaa. Zimenya na vuyaanzi mihiga minyiingi.

Mateeva

• Zimbuli zivee hali kanga? 
• Ivaala kuli gunani guagwa mumazi. Unyala kumanya kia guavoola?

2. Kimeeme kiagwa Muizaava

ipiicha: twinkl.co.nz

Luali mulihoonga lia Jumamoosi lua Kisia aavohoolola zimbuli azye kuayiza mukivaanda. Vuli Jumamoosi na Jumapiili niatazyii muisukuulu baaba na maama vaamolekelaa zimbuli aayize.

Kisia aayaanza zimbuli ziavao ligali. Baaba ueue aazigula Kisia niataangi kilaasi kia guredi 1. Niagula viseenge vivili, ivia kisuungu, kigila lienya maveele gaa kunwa. Lua ziaviluka ikole iamanya imele zindelu niigwa ilaaho.

Mihiga jivili jikili kufwa, isuveeni ianyoola ivimeeme vivili. Niiva iakugwa inyavuuli ia kukela na kunuunnya ivimeeme. Maama aadeekaa ichaai na maveele gaa imbuli ateela Kisia mukazamoosi kadi azya na io muisukuulu.

Ku lidiku ili Kisia aahila zimbuli ziaye amadidi kulujiinga lua Izaava. Guali mumueli gua Machi, kimeeyu kiamala kuvita. Umuvasu guali munyiingi na imbula siialoleka kuva ahaimbi. Izaava iageendelaa mumadidi umuo iali iakama na zing’oombe ziasyeena muazana nizienyaa vulimu.

Vimeeme viadooladoolaa tulimu haa na hala nivituumatuuma mulizala. Ilaaho iali niitee vileenge igulu kukipeela ilye amatu. Kisia niavee hamusaala niasoomaa kitabu kia zingano, aahulila inyavuuli niianaa, mee! mee!

Kulasa imoni, Kisia aalola ikimeme kivee muizaava kihilwaa na amazi. Buvu! Kisia aasiingila zimbilu na kuleka ikitabu aloonde kimeeme. Kigila Izava iali na luliva lunene na Kisia siali aamanya vuelemi, aaloonda kulujiinga zimbilu.

Ilaaho kulola umuayi na kimeeme kilala vavula, iataanga kuana, maa! maa! Zimbuli ziosi ziva zianaa, halala na kimeeme kiali kivee muizaava.

“Kimeeme kiigwii Muizaava! Kimeeme kiigwii Muizaava!” Kisia aalaanga mbula avaayi vaa zing’oombe vaali ahaimbi valahulila. Avula mundu aahulila kigila imbuuza ia kimeeyu iakugutaa.

Kisia aamanya azye lugeendo lutaambi vujila kugotiza zimoni kukimeeme. Aatumikilaa ulusaala luelue kung’unyila muzitavati zialaanda kulujiinga.

Ingavi imbili kuali na umusaaza undi aayavaa zifeeza. Aali niavee muizaava na lukalaaya, atulizaa zinzalo mululiva niazivuyuuyila kulukalaaya ukuo. Niainamaa, ikindu kilavu na vudavala kiamogwa muzimoni. Niaheenza nialola kiali kimeeme kiieleemi kizyizaa na mazi.

Niakiheenzaa, aahulila umuoyo gua muyaayi nigulaangilaa muvusaka, “Kimeeme kiigwii Muizaava! Kimeeme kiigwii Muizaava!” Muyavi ua zifeeza uo aamanya niagumila ikimeeme ikio kivule kuzya na mazi.

Kisia aamanya aduuke ahaa umuyavi ua zifeeza uo aali. Niayaanza kulola aali niagumili kimeeme. Aayaanza ligali na kumovoolela, “asaande, asaande!”.

Muyavi ua zifeeza uo aamoteeva iliita lilie. Kandi niamoteeva iliita lia baaba ueue. Kisia niamovoolela. Lua aamoha ikimeeme, Kisia aailana zimbilu haa zimbuli zindi ziali.

Mateeva

• Kisia aazya kuayiza zimbuli zianga?
• Kimeeyu ni ing'iinga ki?
• Muyavi ua zifweeza aateeva Kisia iliita lilie na lia baaba ueue kigila ki?

3. Kisuungula na isiimba

ipiicha: google clip arts

Kale muno iali hao isiimba. Iazya kuenya kiakulya mumulitu navuzwa siianyoola inyama iosi ia kuita daave. Lua iaduuka hamugoloova, iaganagana kuilana ingo. Lua iali niizyizanga ialola uluhangaywa. Iaganagana ndi ni vulahi iivisi muo, ma ihigile niiva inyama iosi iakaiza kuigama muo. 

Hakekeeke, kisuungula kiaiza nikiduuka hakilyango. Kialola zinduvatilu zia isiimba. Kiafunyiiliza malusu nikimanya isiimba ifwaana iingili muluhangaywa. Kiamanya kinyala kuva kiagunokwa.

Kisuungula kiaganagana nikiiteeva kiene, “Ninmanye ndi vuluungi?” 

Kiasiingila hambeta hamulyango nikitivula, “Mileembe muinyuumba iange?” Lua isiimba iahulila iahanzuuka, “Mileembe…”

Lua kisuungula kiahulila muoyo, kiatiguka zimbilu. Isiimba ialoonda ku navuzwa siiakinyoola mba.

Mateeva

• Fwaanannya vugeli vua isiimba na vua kisuungula
• Uigaa ki kutulana na lugano ulu?

4. Kisuungula na inyaambu

ipiicha: read.shineliteracy.org

Kale muno kisuungula kiaagaana na inyaambu nikiiteeva; “Ivi ugeendanga galaha muno umanya uduuka iua uzyizaa?” Inyaambu na io niivoolela Kisuungula, “Unlegeelizaa kigila ki?’ Uenyaa kusiindane?” Kisuungula kiaseka nikivoola, “Nikusiindana na ivi nnyala kukolekela ihale muno!”

Kuavukannya mahangaali, viosi viavugiilizana kusiindana nitali imbili iua zinyama zindi zivalolele aliva nialegi. Inyaambu iavugiilila kulaanga likudu, isiimba, ling’owani, idalanyi na zindi. Kisuungula na kio kizya kulaanga inzogu, inyiloodi, imbiizi, imbiti na zindi. 

Zinyama ziamanya ziduuke vuangu. Lua inyaambu na kisuungula vaasiingila kutaanga, inyaambu ianiina kumukila gua kisuungula ma niivoola vataange zimbilu. 

“Ha ha ha ha!” zinyama ziali zitigali inyuma ku ziaseka. Ziali ziloli inyaambu niivee kumukila gua kisuungula.

Kisuungula kiamizuka zimbilu ndyo na inyaambu kumugoongo. Lua kiaduuka haa vaali nivalagani kumalila masiindano, Kisuungula kiaikivuka kulola niiva inyaambu iizaa. Inyaambu iaika galaha kutula kumukila niivoola, “Inzi nduuki kale.” 

Zinyama ziosi ziamanya ziseke kisuungula kigila inyaambu iali niikilegi zimbilu. Kisuungula kialola zisoni muno. 

Mateeva

• Inyambu igeendaa galaha na kisuungula kinyagulaa vuangu. Uganaganaa ni giligali inyaambu iali ivite kisuungula?
• Lugano ulu lukoigizaa kindiki?

5. Ingoko na live

ipiicha: storybookscanada.ca

Kale muno ingoko iali na vulina na live. Vaakolaanga vindu viavao viosi halala. Kandi vaakoonyananga muvudinyu vuosi. Lidiku lilala ingoko iazya kusava live lugeembe ivegele vaana vaio lisu. Live liamanya niliha ingoko lugeembe. Ingoko iavegela vaana vaio. 

Na kigila vuali nivudukanga vudiku siiamala kuvega vaosi mba. Iavega avaana vavaga vatigala vavaga. Ingoko iavoolela avaana vaatigala nivavegwe mugaamba kigila ienyaa kuzya kuvaheenzela kiakulya kia hamugoloova. Ingoko iavugula lugeembe niivika muinyuumba ma niizya. 

Akaana kalala kaavugula lugeembe nikataanga kukinila. Kaamanya nikagotiza.  

Lidiku lialoonda kuo, live liaiza kuteeva lugeembe lualio. Ingoko iaihuya muinyuumba muosi navuzwa siianyoola lugeemba mba. Iateeva vaana vaosi nivahaambakana. 

Ingoko iagaada live ndi, “nkikili kuvegela vaana vaosi. Leka lua nmala nlakoleetela.” Live liamanya lizye nilisinyiki kigila liali lienyaa litumikile lugeembe. Liamanya liilane lidiku lia kavili na ingoko niivoola kandi ikikili kumala kuvega avaana. 

Lua live liahulila ndyo, liasinyika niliikuba ku muana ua ingoko pu! Nilizya kulya. Ingoko iadaka kia ikola.

Lidiku lialonda kuo live liaiza kandi nilivugula muana undi ua ingoko. Ingoko na io iataanga kusagalasagala hasi niienyaa lugeembe lua live. 

Kuduuka na kaluunu ingoko isagalanga hasi niienya lugeembe lua live, na live livugulanga viminyu via ingoko kigila ikikili kuhwe lugeembe luaio. Lundi ingoko imanya isinyika ikubana na live lua liizaa kuvugula kimiinyu kigila ikiliheenzelaa lua isagalaa.

Liteeva 

• Toova na uivaale miima jia ulolaa ingoko ivee na jio mulugano ulu

6. Kinyweele, idaaywa na isimiindwa

ipiicha: dreamstime.com

Kale mumadiku gaafwa, inzala iaingilila kinyweele. Kinyweele kiataanga lugeendo kuzya kuhiima.

Kiataanga kuduuka kuidaaywa nikiiteeva, "Lususuuni luaakanya kumutwe guoguo ulu lukolaa ki?" Idaaywa iatanatana niivoola, “ni amalidaadi vuzwa.”

Kinyweele kialekana na idaaywa nikizya hambili nikinyoola akasimiindwa. 

Kinyweele kiateeva kasimiindwa, “Ni ki kigilaa munwa na muvili guoguo niviaakanya?” Kasimiindwa kaali kageli, kaativula nikavoola, “Ni amasaahi ganlyilanga vindu kuzinyama.”

Kinyweele kiatya nikizyizagilila kuhiima. Nitali lidiku liosi si kiamanya kinyoole kia kilya. Uluo lua kiamanya nikiizuliza idaaywa ila.

Lua kialana kandi kuidaaywa, kiaiteeva lua kavili, "Lususuuni luaakanya kumutwe guoguo ulu lukolaa ki?"  Na idaaywa ni itana, "Ni malidaa..."

Idaaywa niikili kumala kuvoola, kiagwa kuo nikilya.

Mateeva

• Fwaanannya idaaywa na isimiindwa
• Uigaa kindiki kutulana na lugano ulu?

7. Mulina Mugaadi

ipiicha : short-moralstories.blogspot.com

Vaali hao valina vavili vaageendelaa halala nivavoola vaasuuvilana. Ngani mulina mulala aali vuzwa mulina ua kuigulu. Vaamanya nivatula nivazya kuvaaya. Inzila ia vaaloonda kuzya kuvaaya iavitilaa mumulitu. 

Mulina mugaadi aavoolela mulina ueue “lua nikuve mumulitu niiva kindu kiosi nikitulile mulala ku kunyi ataiza kuleka undi mba.”  Ingoko niitamila liduuma, king’ang’a kiatulila miliviti na ulua mulina mugaadi aakilola aatuuma kumusaala mpaka kuindongoosi igulu.  Aavoola atigali hasi uo agaege muene. 

Kigila vugeli, umulina ueue aagwa hasi, niailiinga kuli kigoongolo. Lua king’ang’a kiamoduukila kiahuga kunyoola umukuzu. Kiamanya kimogilung’anya kilole niiva giligali ni umukuzu. Kialiinda kiavula. Kiaina ilisaanda mumuvili guegue niavula kuigosa. Kiahuuza muika mumunwa na mumaulu nikivula. Kiasweeka galaha nikizya. 

Kiakazya, mulina uo aavuuka galaha niaikala niasoosa. Mulina mugaadi aamanya niaika galaha kutula kumusaala na zisoni zinene. Aaiza niamoteeva, “muvoolaangi ki na king'ang'a?” Na ue aanguha kutivula niavoola, “lua uloli nikihenzaa igulu kivoolangi kutula kaluunu vulina vuinyu vuufwee ligali.”

Uvulina vuavao vuamanya nivufwa gubu! Valekana gubu! Nivazya ingo sya mulala. 

Mateeva

• Uigaa kindiki kutula kulugano ulu?
• Mulina mulahi ni akolaa ndi?

8. Imbwa na ingoko

ipiicha: istock

Mumadiku gaavita hanyima aha, aali hao mukali mulala aatuga imbwa na ingoko. Aamenya na vio viombi. Gava mukali uo aamanya niajila imbwa mujilu. Kiajila ni kuva imbwa iali ichaafu. Imbwa siiaisiingaa mba na kandi iatulaa malilo muzimoni. Mukali aamanya niava na lusaala vuli ing’iinga kukuyila imbwa. 

Ingoko iaheenza galaha niiveelelela imbwa. Kali ndyo imbwa na ingoko viali viajilana mujilu. Siviaheelelanaa. Ingoko iamanya niivoola “yioho, leka nkoonye imbwa.” Ku uluo iamanya niizya kumoloma na imbwa. 

“Imbwa mileembe?” ingoko iaiteeva. Imbwa iagenya kigili ingoko niiiza haa iali. Kulola ingoko ifwaanaa ivee na mang’ana malahi, imbwa iamanya niijiiba ingoko mileembe. 

“Nkoteeve hee,” ingoko niiiteeva imbwa, “vaahoongela kukokuyila ki?” Imbwa iativula na kuvoolela ingoko ndi, "mukali ahoongelaa kunkuya ulole ndi nvee muchaafu ma kandi ntulaa malilo muzimoni ziange."

Ingoko iavoolela imbwa iitivuli giligali. Niivoolela imbwa, “uzye muliyeenga uiduumbule muo hali kavili, ma ulave muvili guosi. Imbwa iakola ndyo ma niigaluka iakuaka muvili guosi vuaka. Amalilo kandi gaali gatuli inazimoni iinihi. 

Mukali lua aalola imbwa iinihi mbitana aayaanza nialoomba mukeeka mulahi. Siamanya akuye imbwa kandi. Aailoombela kiakulya na kuiviikila kuisahaani inifu, imbwa niilya niiiguta. 

Mugaamba guene ingoko iateeva imbwa gaali ndi na imbwa niitivula na vuyaanzi niisaandiza. Ingoko ialeminya imbwa muoyo nivamenya na vuhambaani. 

Mateeva

• Ingoko ivee na muoyo ki? 
• Uigaa ki kutulana na lugano ulu?

9. Mukeele na vusalu

Kale muno kuali na mukeele aadeekaa vusalu. Lidiku lilala lua aali niadeekaa aahulila vafuumbwa vaigulilizi na vaiti vaa vandu nivavee ichoova muvudiku. Mukeele uo aaiivisa mumalala gaali muinyuumba. Vafuumbwa vaaigula mulyango nivaheenza navuzwa sivamolola mba. Vaalola vuzwa uvusaandu nivutavagilaa kumahiga. 

Lua vaaheenza mumalala, vaamonyoola ma niaigaada ahelaanaa daave. Vaavugula vusalu nivaita mugutuyi guegue. Mukeele uo aatuumatuuma niadaaladaala muvululu. Aalila niakuba zikwiili na vafuumbwa vava vaafwelee muziseko. 

Avafuumbwa vaazyizagilila kuseka nivasuuvilaa vaakoli vulahi. Vaaseka nivaseka nivaseka kandi nivameeda kuseka. Na lua vaazyizagililaa kuseka vaagwizaa hasi mulala sya mulala. Sivaamanyaa ngani ku vakuzaa mba. 

Lua vululu vuageeha, mukeele aalola vafuumbwa vaakukuzila hango haehae inu minwa jikisekaa. Aamanya alaange vateende vailolele inu niavavoolela kuli gaali nigaikoleki.

Mateeva:

• Vafuumbwa ni vandu ki?
• Uigaa ki kutulana na lugano ulu?

10. Liani na magaanda

Kale muno aali hao mukeele mulala liita lilie Kaliyesa. Kaliyesa aali na vaana vakaana vavaga. Kaliyesa aali aamanya kudeeka na kuluunga magaanda vulahi muno. Aavoolela vaana vaevae ‘nenyanga muzye kuseembela na mulala ku munyi atigale niaigeleliza mulilu mumagaanda’. 

Vaseembela kuduuka hamugoloova. Lua Kaliyesa aalola liuva liakataanga kuyeela aavoolela avaana vainuke vailane ingo. Vaazya ingo vanyoola Liani agonanga. Kaliyesa aaheenza muinyiingu nianyoola magaanda sigaali muo mba nitali amagina gaeng’ine. 

Aateeva Liani aivaale mundu ulyi magaanda. Liani aamovoolela siamanyi mba. Mukeele uo aavoolela avaana vaevae vavaga avao vazye kusiila kuvugo. Vuli mulala aaimbanga luimbu ulu ma asiila:

Siali ni inze ulyi magaanda

Siali ni inzi ulyi maganda

Ntumanga lulala ningwa muvugo

Aee muvogo ngwizanga muvugo

Mukeele Kaliyeesa aaimba luimbu ulu niatuuma uvugo. Avana vandi vaaimba nivatuuma. Lua Liani aaimba niatuuma aagwa muvugo. 

Mateeva

• Liani aakola magoso ki?
• Uigaa ki kutulana na lugano ulu?