Lesson 32: Zigano 17 zia Logooli (17 Folktales in Lulogooli)

Lugano lugano?

(Story story?)

Lugano amba  

(Story come)

Ninvavoolela kuo lugano luange muakayaanza? 

(If I told you my story will you be happy?)

Yee, kuakayaanza muno!

(Yes we will be very happy)

Ps: The images are google-sourced. Effort is being made to customize the stories to creative Logooli understanding of the world.

17. Lugongo Aguvasu na Soga

Muinzala iali ia kikoombe umuami Aguvasu aali aasagalika Soga imbuli ieie iaivulaa maloongo. Inzala iamanya niilula pa Soga kua aali ahaambe kuo. Aamanya niaivoolela mumuoyo ndi ue na avaana na imbuli vaosi vaali vaa umuami. Avaana sivaali vakuze na imbuli ivee hao, yioho!

Aamanya niagumila imbuli ia muami niasiinza niadeekela avaana vaevae nivahona inzala. Nialola kandi ni vulahi ahile ling’ana iua muami. Niahila lipooti iua Aguvasu ndi imbuli ioio nakulionyela avaana vaange, kigila avaana, inze na mukali uange ni avandu vaovo muami. 

Aguvasu aamanya amohile mumagutu niayaalwa. Soga aamanya aivaale kuva vindu viosi via aali na vio halala na avandu vaevae viali viosi via muami. 

Avakalagi vaamanya nivavoola, “sikuloli vudamaanu vuosivuosi kuivi mba. Lua ulinyoola imbuli ulahaane ku muami.” Soga aagaluka ingo na vusangaali vuosi niayaanzi kuvula kuvohwa muijeela.

 

16. Kisuungula na inzogu

Ihale mulidaala lindi liali haimbi na mulitu, kuali na mukeele mulala mukuungu aataagaa viakulya kigila vaana na vaisukulu valye. Mumulitu uguo kuali na zinzogu ziali ziayaanza kulya viakulya viazana. Ziali ziamenya kuiza kulya na gaali gaasinya vandu. 

Lidiku lilala kisuungula kiazya kivoolela mukeele kiali kinyala kumoliindila mulimi. Ndi kiali kiamanya vugeli vuosi vua kuliinda mulimi ku zinzogu. Mukeele uo aamanya ahaandiike kisuungula igaasi ia kuliinda mulimi. 

Kisuungula kiamanya kiganagane vugeli vua kitumikila. Kiamanya kinoge vitaagwa lukanya du ma nikiivohela mugati kivule kuloleka. Kiamanya kigoongominya lukanya luazana halavu haene haa zinzogu ziali zilulolele vuangu. 

Ma zinzogu ziiza. Lua ziasyeenaganyila vitaagwa hasi na zilya vindi, ilala ialola lukanya lulahi lua matu na niivoola: “Lola masaambu malahi aga. Sinonoonya vuiyangu kulya galaha. Leka nmile vugalangatani ma nlanyaanya igamuula kale.” Ku iamanya imile ndyo na niisoosa inu zindi zikilya vitaagwa. 

Iali niimili lukanya lula ialolelwa imbodoka na zindi kigila iali na masaambu manyiingi siiali inyaangane niiheenzaa gandi gailya. Nitali kalole! Lua ziali hamulimi hao ziahulila lukwiili luugi luhyu pa! Ilala niiteeva, “Vuaha akalili?” Ziosi zivoola, “inzi da, inzi da, inzi da.”

Hake kandi lukwiili luatulila haziali hao. Ae! Ziamanya zitege matu na kuheenza inu, ila, hala, io, imbili, inyuma, vugiika, haosi. Nitali sikuali na kindu. Guali muliviti gua utaliinda lua ziahulila kandi lukwiili lua kavaga! Niziilukaa ndyo lukwiili uluo luameeda ligali na nizitya kandi hanene.

 

Ziakanyagula ziiluhi, inzogu ilala iaganagana ndi lukwiili uluo kuduuka luve luatulaa muinzogu ilala ku zio. Na lua ziahuliliza gaamanyikana luatulilaa muiene iali niimili lukanya niikuumbi inda. Ku ziamanya zienye ziahuke kuio. Navuzwa lua lukwiili luameeda iamanya iziloonde na zio niziiluka. 

Na kigila inzogu io siiali iahuke kiduma kia zindi, ziamanya ziivoolela, “Kigila siunyala kuizyila, uvugiilile kukuate kumanye kikubaa lukwiili ni ki.” Nizivugiilila kuiata. 

Nonoho lua ziaata inda ia inzogu io kisuungula kiatuuma ichoova na lukwiili inu kikiivisi mumasaambu gandi. Zinzogu kuigosela ndi kiali kituumi kiinyaguli kali siziali zikiloonde zianyala. Ziva na vululu ligali ndi ziali ziimali kuata na kuita ilala kuzio kigila kindu kidi Kisuungula. 

Kutula lidiku ilio zinzogu siziazya ku kandi kulya viakulya mumulimi gua mukeele uo kandi mba. Na mukeele aamanya akuminye kisuungula muno kigila vugeli vunyiingi inu niakiha vihaanwa vinyiingi.

  

15. Gagolosi mukaana mutwa

Kale muno kuali hao na umukaana kutula Ivutwa. Liita liilye likiizulizwa, Gagolosi. Mukaana uu aali aasoomela vugeli vua vukumu vutaali vua ikalaamu muisukuulu mba. Vukumu vuevue vuali kugiimba imbula. Kutulana na ligiimba imbula aamanya ave mutugi munene. 

Lidiku lilala aamanya niataanga lugeendo kuzya Ivukizungu. Niaduuka Igavudya. Umuyaayi mukizungu aamanya amoleete nivamenya halala kuli musaaza na mukali. Muhiga gualoonda kuo kuali na kivasu kivi ikiali kimale avandu. Gagolosi aataanga lilogo lielie lia kuleeta imbula. Amahili na ziheni na zikuba viosi viatula mukisaanda kikie kia lilogo. Viakola na miliviti minene. Gaahugiza umusaaza uo ligali. Imbula iamanya ikube ivi, ia magina, iaonoonya milimi. 

Avakizungu na umusaaza vaavugiilizana Gagolosi sianyala kumenya na vao mba. Nivamokuunga. Na kuizuliza agaali nigaikoleki, vaamanya vagulika akadaala kake akao, Gagolosi. Iliita ilio likikilage hao na leelo. 

Mukaana uo aamanya azye niavahila mukigulu Dabwongo halaangwa Mwambala hango haa Gayeenga mundu ua ihiili ia Vandeega. Aaingilizwa vulahi niavahila ku Gayeenga. Aamenya na uo vulahi, lundi niamoivaalila miyiinzi jia kugiimba imbula. Aamovugiilila lidiku lilala ajikole. Kivala kiali mumadiku gaa kimeyu, imbula niiagota. Aakola vulogi vuevue nialaanga mahili, ziheni na zikuba. Imbula iahiza, amaleesi gaguuda na kivala nikimwaama. 

Imbula lua iataanga, amahili gaataanga kuvameenameena vileenge viavao vaombi. Leka gaali amadinyu lua Gayenga aalola agaene agaa. Aatya na kukuunga Gagolosi. Aahalalila niavilila niavitila Yidegeya niaingila Madeya, Kima, Volonga niaambuka niaduuka Vuchigwi mumulitu gua Nganyi. 

Aaduuka hango haa Nganyi nialoomba ahao vumenyo. Nganyi aamoyaanza mbita niavugiilila vugiimba vuivwe vuosi. Vaamenya na mileembe nivagwa vatugi kigila vugiimba vua imbula. Vachegwi vaamanya nivalekela mulago kisaanda kia imbula iali ia Gagolosi lua Nganyi aakuza. 

14. Mukali na ingugi

Mukali aalimaa haimbi na mulitu aali na muana vujila muleli. Aamenya kusamula na muana ueue, aala amatu hasi amogonnya hao. Lidiku lilala ingugi ianyoola umuana niagonaa. Ingugi iamanya niigwa kumuana bu! Muana aakuba zikwiili nialila. 

Ingugi iailuka niivoola inyooli muana ueue. Mukali aaigosa niagaya ingugi niavoola uo aali muana ueue. Ingugi iagaya niivoola ni ueue idooli. Mukali aagwa niakuba zikwiili avandu nivahaviina nivahila ingugi iua muami. 

Lua vaaduuka iua muami mukali na ingugi vaayaalana. Ingugi, muliigosa linene lia mukali, iamanya niiguuta kiina. Ingugi iahwa muana niizya kulya. Mukali aamenya madiku manyiingi niasyoomela muana ueue. 

Lidiku lilala ingugi ianyoola vuova mumulimi gua mukalo uo. Iamanya ilye niiguta niigona hamulimi haene hao. Mukali aanyenyeka galaha niagwa kumukila bu! Mukali niavoola, “ndooli mukila guange!” Ingugi iavuumbuluka niivoola kiali ki? Mukali aauma niagaya aadooli ligali mukila guegue. 

Gaali amadinyu lua mukali aahila ingugi iua muami. Ingugi iavoola kumolomangi kumakuuva gaa vakali nikuvoola vaadaka vugeli; mukila guamela kuinzi, uakalaanga kuva guoguo? 

Muami aamanya akalage kiina niavoola mukali akale mukila guegue gua adooli azye na guo ingo. Mukali aahwa kivaavi kiugi niatemela mukila mukihenene. Ingugi iagwa ila niitaaza niikuza. Ingugi iamanya niikuza ingala-nyumu.

13. Mulengeelo guita Egala

Mumihiga jiavita kuali na mundu mulala mulidaala lia Igaago aalaangwaa Egala. Egala aali na amwaavo ueue aamenyaa Ideleli. Lidiku lilala Egala aasaamba idaaywa inene na aalola sianyala kulya ueng’ine mba. Aali niailuungi vulahi aaideeki iidoti. 

Aamanya niaheenza ichoova nialola uvulavu vuele. Umueli guali guakuaka muvweelefu uali unyala kuvoola sivuali vudiku. Egala aasuuvila ku vuenya kuchya. Aamanya niainula kuo kinama niataanga lugeendo. 

Lua aaduuka Chandolo, king’ang’a kiamoizuumba nikimoita nikimolya luvega lulala halala na kinama kia idaaywa ia aali niagiingi. Gaali amadinyu na mulengeelo guali mbita. 

Lua vandu vaahulila king’ang’a kiiti Egala vaadoola amatimu, vivaavi na vigulumi nivahaviina mbula vanyoole king’ang’a zana vaite. Vaaenya kiavula. Vaamanya vagiinge umuvili guatigala vazya kuyavila ingo ueue. 

14. Mwishikhukhu

Mwishikhukhu aali mukaana ua kiguku. Aali mulema na valala vaa valina vaevae vaamosekelizaa, nitali Mwishikhukhu sialolaa vuvi. Aali na amwaavo aalaangwaa Khalimilwa aakolaa igaasi vulahi mumulimi. 

Lidiku lilala lua Mwishikhukhu aali ingo na Khalimilwa mumulimi, manani gaaiza gaiviiki kuli vayaayi. Gaali gaiviiki vulahi kali siamanya gaali manani. Gaavoola gaenya galole amwaavo ueue. Ku aazya kulaanga Kalimilwa mumulimi. 

Mulala ua vageni aalaangwaa Akhonya. Khalimilwa aazya ingo niadeeka ingoko na vusela ku kiakulya kia muvasu. Vageni vaalya na viguumba! Vakaana vaagenya kuli vaalya viguumba muvudoto. 

Vaakamala kulya Akhonya aavoola aaenya aselelele Khalimilwa. Kigila aali munihu muno, mukaana aavugiilila vuangu niasuuvilaa aali ua giligali. Nitali amwaavo ueue aali na vutyi kuvageni kigila vaalya viguumba. 

Ku lidiku lia kiselelo liaduuka na vakaana vaaiza kuvugula Khalimilwa kuzya. Nitali sivaenya amwaavo ueue avaloonde kigila aali na kiguku. Lua vaali vaakalzya Mwishikhukhu aavaloonda galaha niaivisa muvusaka. Lua vaaduuka iuanga Akhonya vaaimba nivasyeeva nivaliinda kulya. Na Mwishikhukhu niava ageendaa muzinyuumba zindi ziali hao nialola inyiingu inene kumahiga itavagililaa mazi. Ku aateeva mukeele mulala mukuungu:

“Mazi gatavagililaa agao ni gaa ki?”

“Oh siumanyi kuvee na lisavo. Kuzyizaa kudeeka vakaana vasilu vaosi vao vaimbaa muinyuumba ila. Sikuvee vandu na lilava lisavo linene, mmmmm,” niakoomba videte muliliinda. 

Mwishikhukhu aanyagula muinyuumba io niavoolela vakaana kia aali niahulili. Vaali na vuyaanzi aali niavaloondi nonoho vaali vaitwe leelo. Ku vaailuka nivaleka visilili niviimbaa havugono havao.

Manani gaasuuvila vakaana vaali nivakiimba nitali gaasinyila lua gaanyoola sivaali vao navuzwa visilili viaimbaa kuli vakaana. Vakaana vaanyagula nivanyagula na lua vaali vaakaluha vaagaana na likele linene kuinzila. Mwishikhukhu aavoolela likele”

“Mwaaza likele, unyala uakuvisa kigila kuakuluha na manani gakuloonda?” Ku likele liamanya livamila vaosi. Mwishikhukhu aali haimbi haling’oti. Likele liamanya lilie vudohi vunyiingi kigaada. Inda niiva inene na liageenda galaha vuzwa. Whwe! Whwe! Liatuuma galaha.

 

Ma manani nigaiza nigaliteeva, “ukaloli kuo vakaana vanyiingi valavu vavita hano?” 

“Sinvaloli mba,” likele livoola. 

“Na kivuni inda ioio ni inene muno?” nigateeva. 

“Kigila nakulya muno, lola kia nlyee,” Likele nilisala vudohi. Ku manani gaazya gaduuka ingo iuanga vakaana. Nigateeva:

“Vakaana vainyu vaailani? Vailuki kukili kumala lisavo!” Vandu vaagenya kiakava ki. Manani gaahenza iuosi galuha nigailana iuavao. Lua likele lialola gaakuzya liasiila galaha niliduuka ingo iuanga vakaana. Liamanya liteeve mukeele mulala aali aataangi kusyooma mukaana ueue alihe maguta liivake. 

Kutaanga mukeele uouo aasinyika. Likele zana liali linene kuvitana nang’ana lidimooni. Siaenya kusuumbulwa kigila aali niasyoomaa mukaana ueue agoti. Nitali likele liamovoolela:

“Niunha maguta nvake muzimbalu nlamala liveelela liolio”

Ku mukeele aamanya alihe maguta nilisiisa kuzimbali zialio. Ma nilitaanga kusala vudohi, ma Mwishikhukhu ma vakaana vandi vaosi. Vandu vaali na vuyaanzi vunenene kulola vakaana vaavao kandi. Vaaha zing’oombe na zimbuli likele nivaloomba lisavo linene. Nivavoola siliva hao lidiku lindi lia valigaandwa na manani. 

Vaosi vaasaandiza likele na kandi vasaandiza Mwishikhukhu na nivaisuuha sivalimochaaya kandi mba. 

Mateeva

• Uigaa ki kutula ku lugano ulu?
• Ihale na kiguku, ni liva ki lindi lia mundu anyala kuva na lio ma vandi vamochaaye?

13. Mukali na ivaga

Mumadiku gaa mihiga jiavita, Ivaga inene iamenya muvusaka mukidaho haimbi na liyeenga linene lia mazi umuali na izisuzi. Na ivaga ianala kugoneka zisuzi na kugumila. Lidiku lilala mukali mugaadi aazya mukidaho. Na aali niavee na inda. Nianyoola ivaga iiti zisuzi iivagali kulujiinga.

Leka gave, mukali uo na lusa luelue siuali umoigalile isuzi. Aamanya niailya mundama nianyoola vugeli vua vugaadi. Niavoolela ivaga, “Niunha ku zisuzi izi lua nlaivule muana nlakuleetele.” Inzoka iamanya niivugiilila niimoha zisuzi. 

Mukali uo aamanya niaivula umuana mukaana. Mukaana uo niaviluka niagwa munene vujila mukali uo kuzya ku mukidaho umuo kandi. Lua aaenyaa amazi aazyizaa mukidaho kia ihale. 

Lua aalola mihiga jiiviti, aadoola isyoongo kuzya mukidaho kia ivaga kila. Lua aali aakadaha vuzwa amazi, ivaga iasinuka muliyeenga niimoteeva umuana. Umukali uo aaigosa ndi iali niikimomanyiilizi. Aavoolela ivaga alimotuma umuana uo mazi, lua ilimolola ilimovugule. 

Lua avaana vakaana vaazya mukidaho kudaha amazi, ivaga iavateeva umuana ua mukali aavugula zisuzi ni uliha. Vakaana vava ni vavaga. Ivaga niigotwa ni uliha ua iali ialagwa. Siiamanya ivugule uosiuosi, niileka. Mukali lua aalola vaana vaevaeve vaosi, aalola uvugeli vuevue vuuviti vua ivaga.

Mihiga jindi jiakazya, mukali niasuuvilaanga ivaga iamala kuzya noho kuivilila, aamanya azye kudaha mazi. Ivaga lua iamolola iasinuka na vutima vunene. Mukali niaivoolela inzila ia kuduuka hango vudiku. Niaivoolela aliva niavaki umukaana uo ligoke lua iiza niimovugule. 

Vudiku lua vuaduuka mukali uo aanyenyeka galaha niazya kuvaka umukaana mulala ligoke. Ivaga niikikili kuduuka, umukaana uo aamanya avuumbuluke na kuhaambiza itaaya. Niainyoola avee na ligoke muvili guosi. Muvugeli vunene aamanya azye aisaave. Niavugula ligoke niavaka nnya ma niagona makilili. 

Lua ivaga iaduuka, iamanya niiloonda gaa ialagwa. Mukali nianyooleka avee muzindoolo zia maveele. Iagumila mukali niimomila vugala niikulula niiilana mukidaho. 

Mateeva

• Uigaa kindu ki kutulana na lugano ulu?
• Ivaala liva lia inzoka kutulana na lugano ulu.

12. Muyeveye

Muyaayi mulala aali aayaanza kulya inyama aazya kumenya na muvoozo ueue munene aali aavahila. Mukwaasi ueue aali na musaala munene hango guaamaa inyama vugono vua maduunda. Musaala ugu gualaangwaa Muyeveye. 

Avula aavugiililwaa kuniina kumusaala ugu niatali muene lua aaenyaa kuagula inyama vandu vaevae valye. Gava muyaayi aatigalaa hango kuayiza zimbuli lia muvoozo ueue halala na mukwaasi vaazyizaa kuyiinzila mumulimi. Aavoolelwa siatagwa kilage aniine kumusaala uguo. 

Nitali zinyama ziali ziaisuunga kuzihya zialolekaa zinolu ligali. Aaziheenza niatula mate. Siali aleke kugoola musaala uguo. Ma lidiku lilala niavoola, “Ngotwa kinyala kuikoleka ninniina nagule inyama ilahi ila mukwaasi uange niakizya.”

Magelizu gaali gaakamoduuka. Aaniina vuangu. Nonoho vuzwa lua aaenya aagule inyama ilala musaala guataanga kugeenda. Nonoho vuzwa guva gunyagulaa guzya kuinyaanza inene. Muyaayi aaheenza niakuba zikwiili ndi:

“Muyeveye gunhilaa,

Mukwaas, muyeveye gunhilaa ihale.”

Lua mukwaasi aahulila aamanya niativula:

“Oh Muyeveye, niuenya ing’oombe kulakoha

Niiva ulailannya mukwaasi uange.”

Kigila musaala siguagulila lua mukwaasi aamoloma kutaanga, guazyizagilila kuzya kuduuka kulujiinga lua inyaanza inene. Mukwaasi aamanya anyagule aguloonde niaguvoolela:

“Oh Muyeveye, niuenya zing’oombe likomi kulakoha

Niiva ulailannya mukwaasi uange.”

Ingavi musaala guachuula niguzya kusiingila haene haa guali. Muyaayi aamanya aike na nizya vuluungi iuavao, vutyi na zisoni akolele ki.

Mateeva

• Muyeveye guutumiki ndi mulugano ulu?
• Muyaayi aamanya niaiga ki kutulana na gaamoikolekela?

11. Mukaana na zinduli

Kale muno kuali na maduunda manyiingi lugano lugano. Gaamelaa vuzwa muvisaka na mumilitu, kuzijiinga zia migela na gandi kali muzingo. Gaaengaa zing’iinga lugano lugano na vaana halala na vandu vahiindila vaazyizaa kugalya lua vaenyi. Gaali maduunda gaa Imuungu Kalooka. Avula aagataangaa.

Lidiku lilala vakaana valina vaazya kulya zinduli. Vaaniina misaala na mulala aalaanga niavoola,

“Leka kuagule maduunda nikumwaalizi kigila gave manyiingi.” Ku vaosi vaaigaada vaamwaalizi nitali mulala vuzwa uo aali niamwaalizi. Vaagula nivaagula kuduuka lua vakabo viavao viaizula du. Ma mukaana zana nialaanga.

“Leka kuike na kutaange kugeenda zimoni ziitu zikimwaalizi.” Ku nivaigaada vaamwaalizi na mukaana muene aali niamwaalizi niazyizagilila kumwaaliza. Vaakazya hake, mukaana mulala aalaanga.

“Nuunu kaiguli zimoni.” Na nivaigaada vaakuigula zimoni. Muligenya linenene ku mukaana uo aanyoola ni ue vuzwa aagula zinduli zigiingi na vandi vaosi vaali na ziengu. Nialila niavoola kuduuka ailane kumusaala aagule ziengu kigila nnya alamokuba. 

Gava vaali mumulitu na zinzila ziali zigotize mundu. Vakaana vamovoolela valamoteela matu kuinzila, nialoonde lua aliva aakaagula. Nitali lua vaali vaakata na vaakazya, linani liamanya liduuke kuinzila na kugata kuzya ingo iueiue. Ku mukaana vujila kumanya lua aali niakaagula zinduli aamanya ainyoole mukilivwa kia linani. 

Lua aaingila kuteeva vakaana vavee hayi, mukeele aamoteeva, “ukolaa ki hano? Hanu ni hango haa linani na lilakolya.” 

Aamanya aigose ligali na kilahi mukeele aamovisa muisika. Ku lua linani liaiza liavoola, 

“Nfunyaa musweeleleku hango hanu. Kuvee na mugeni ua uvisi?” Musweeleleku kuali kuvoola mundu ua kigodo kiangu. 

“Awa, kuvula mundu,” mukeele nialivoolela. Na lua linani liageendageenda ii na ii mukeele aaligaya litazya kuo iua zinyiingu ziali mba kigila vandu vasaaza sivazyizaa kuo muzinyiingu. Linani liamanya likuza muoyo na kulya ihaandalalu – inyamanyama ia kiseelo. 

Lua vuachya na linani liakazya kuhiima, mukeele aatuliza mukaana na kumomanynya sya aduuka ingo vuangu. Aanyoola nnya nialilaa niasuuvilaa aamali kukuza. Aasiinza ingoko inene muvuyaanzi nitali vakali vaalya vuzwa inyama isaambe kigila sivaavugililwaa kulya ingoko mba. 

Mateeva

• Vakaana vaavula kumwaliza vavee na miima ki? Tala jivaga.
• Mukaana aavula kulya ingoko kigila ki? Vuali vulahi? 

10. Imbuli ilaaho na linani

ipiicha: twinkl.co.au

Kale muno kuali na zimbuli zivaga ziamenyanga muluhoongo muvigulu. Lidiku lilala ziaheenza ingeleka nizilola vulimu vuugaasi luvega lua ingeleka. Vulimu vuali vuneti na vuumwaamilili vulahi na zitaanga lugeendo kuzya io.

Kuduukila vulimu uvuo, zimbuli izio zienyekaa kuambuka mugela. Na kuali vuzwa na mugogo mulala, guali guamenynya isi linani lidamaanu. Linani ilio siliavugiililaa kindu kiosikiosi kiambuke mba kase kiavilyizaa vitaambuka.

Ku zimbuli ziamanya zinyoole vugeli. Kutaanga, akadi kaene, akameeme, kaataanga lugeendo. Izimbagayo ziakao ziaduya kumugogo, ‘titi-tata’ nikavitaa.

Haohao umuoyo munene guatulila isi iua mugogo. “Ni ki kikolaa ‘titi-tata’ kumugogo guage”?

“Ni inzi, akameeme kadi,” kimeeme kivoola.

“Nkoizilaa nkolye!” linani lihanzuuka.

“Niuyaanzya utanlya, inzi ni kadi,” nikavoola. “Amwaavo uange anloondaa. Ni munene kunvita na alakoha inyama inyiingi.”

“Hmm,” gunani guisuuviliza. “Ku nlamoliinda.”

Kavili iali imbuli inyavuuli. ‘Dudu-dada’ iangeenda kumugogo. Gaamanya gavuukize linani.

“Ni ki kikolaa ‘dudu-dada’ kumugogo guange? Gunani gulula. “Ni inzi, imbuli inyavuuli,” imbuli niivoola.

“Ku nizaa nkolye!” gunani guhaanzuuka.

“Niuyaanza utanlya, nvee na muvili mudi,” niivoola. “Amwaavo uange anloondaa, ni munene kunvita.”

Lisuuvila lia inyama inene liayaanziza linani. “Ku nlailiinda,” livoola.

Muisu, iali ing’iinga ia ilaaho kuambuka. ‘Gubada, gubede’, izimbagayo ziaguo zizya.

“Ni vuaha avitaa kumugogo guange?” gunani guateevela isi iua mugogo. “Ni inzi, Ilaaho,” imbuli inene niivoola.

“Ku nizaa kukulya!” linani lihaanzuuka.

“Oh, unyala mba!” ilaaho iahaanzuuka, iiikizi ziiga iiumiki linani liazana ilitumite na zio.

Kwaka! Ilaaho iatumita linani na ziiga nilizya kutoonya muluvogo lua mugela. Liamanya ligiingwe na mazi gaali manyiingi nilizya. Mugogo guamanya guve mulahi kuambukila.

Zimbuli zivaga izio ziayaanza muno nizizya kuaya vujila vutyi. Madiku gaosi ziaambukaa kuaya niziilana muluhangaywa mua ziamenyaa. Zimenya na vuyaanzi mihiga minyiingi.

Mateeva

• Zimbuli zivee hali kanga? 
• Ivaala kuli gunani guagwa mumazi. Unyala kumanya kia guavoola?

9. Kimeeme kiagwa Muizaava

ipiicha: twinkl.co.nz

Luali mulihoonga lia Jumamoosi lua Kisia aavohoolola zimbuli azye kuayiza mukivaanda. Vuli Jumamoosi na Jumapiili niatazyii muisukuulu baaba na maama vaamolekelaa zimbuli aayize.

Kisia aayaanza zimbuli ziavao ligali. Baaba ueue aazigula Kisia niataangi kilaasi kia guredi 1. Niagula viseenge vivili, ivia kisuungu, kigila lienya maveele gaa kunwa. Lua ziaviluka ikole iamanya imele zindelu niigwa ilaaho.

Mihiga jivili jikili kufwa, isuveeni ianyoola ivimeeme vivili. Niiva iakugwa inyavuuli ia kukela na kunuunnya ivimeeme. Maama aadeekaa ichaai na maveele gaa imbuli ateela Kisia mukazamoosi kadi azya na io muisukuulu.

Ku lidiku ili Kisia aahila zimbuli ziaye amadidi kulujiinga lua Izaava. Guali mumueli gua Machi, kimeeyu kiamala kuvita. Umuvasu guali munyiingi na imbula siialoleka kuva ahaimbi. Izaava iageendelaa mumadidi umuo iali iakama na zing’oombe ziasyeena muazana nizienyaa vulimu.

Vimeeme viadooladoolaa tulimu haa na hala nivituumatuuma mulizala. Ilaaho iali niitee vileenge igulu kukipeela ilye amatu. Kisia niavee hamusaala niasoomaa kitabu kia zingano, aahulila inyavuuli niianaa, mee! mee!

Kulasa imoni, Kisia aalola ikimeme kivee muizaava kihilwaa na amazi. Buvu! Kisia aasiingila zimbilu na kuleka ikitabu aloonde kimeeme. Kigila Izava iali na luliva lunene na Kisia siali aamanya vuelemi, aaloonda kulujiinga zimbilu.

Ilaaho kulola umuayi na kimeeme kilala vavula, iataanga kuana, maa! maa! Zimbuli ziosi ziva zianaa, halala na kimeeme kiali kivee muizaava.

“Kimeeme kiigwii Muizaava! Kimeeme kiigwii Muizaava!” Kisia aalaanga mbula avaayi vaa zing’oombe vaali ahaimbi valahulila. Avula mundu aahulila kigila imbuuza ia kimeeyu iakugutaa.

Kisia aamanya azye lugeendo lutaambi vujila kugotiza zimoni kukimeeme. Aatumikilaa ulusaala luelue kung’unyila muzitavati zialaanda kulujiinga.

Ingavi imbili kuali na umusaaza undi aayavaa zifeeza. Aali niavee muizaava na lukalaaya, atulizaa zinzalo mululiva niazivuyuuyila kulukalaaya ukuo. Niainamaa, ikindu kilavu na vudavala kiamogwa muzimoni. Niaheenza nialola kiali kimeeme kiieleemi kizyizaa na mazi.

Niakiheenzaa, aahulila umuoyo gua muyaayi nigulaangilaa muvusaka, “Kimeeme kiigwii Muizaava! Kimeeme kiigwii Muizaava!” Muyavi ua zifeeza uo aamanya niagumila ikimeeme ikio kivule kuzya na mazi.

Kisia aamanya aduuke ahaa umuyavi ua zifeeza uo aali. Niayaanza kulola aali niagumili kimeeme. Aayaanza ligali na kumovoolela, “asaande, asaande!”.

Muyavi ua zifeeza uo aamoteeva iliita lilie. Kandi niamoteeva iliita lia baaba ueue. Kisia niamovoolela. Lua aamoha ikimeeme, Kisia aailana zimbilu haa zimbuli zindi ziali.

Mateeva

• Kisia aazya kuayiza zimbuli zianga?
• Kimeeyu ni ing'iinga ki?
• Muyavi ua zifweeza aateeva Kisia iliita lilie na lia baaba ueue kigila ki?

8. Kisuungula na isiimba

ipiicha: google clip arts

Kale muno iali hao isiimba. Iazya kuenya kiakulya mumulitu navuzwa siianyoola inyama iosi ia kuita daave. Lua iaduuka hamugoloova, iaganagana kuilana ingo. Lua iali niizyizanga ialola uluhangaywa. Iaganagana ndi ni vulahi iivisi muo, ma ihigile niiva inyama iosi iakaiza kuigama muo. 

Hakekeeke, kisuungula kiaiza nikiduuka hakilyango. Kialola zinduvatilu zia isiimba. Kiafunyiiliza malusu nikimanya isiimba ifwaana iingili muluhangaywa. Kiamanya kinyala kuva kiagunokwa.

Kisuungula kiaganagana nikiiteeva kiene, “Ninmanye ndi vuluungi?” 

Kiasiingila hambeta hamulyango nikitivula, “Mileembe muinyuumba iange?” Lua isiimba iahulila iahanzuuka, “Mileembe…”

Lua kisuungula kiahulila muoyo, kiatiguka zimbilu. Isiimba ialoonda ku navuzwa siiakinyoola mba.

Mateeva

• Fwaanannya vugeli vua isiimba na vua kisuungula
• Uigaa ki kutulana na lugano ulu?

7. Kisuungula na inyaambu

ipiicha: read.shineliteracy.org

Kale muno kisuungula kiaagaana na inyaambu nikiiteeva; “Ivi ugeendanga galaha muno umanya uduuka iua uzyizaa?” Inyaambu na io niivoolela Kisuungula, “Unlegeelizaa kigila ki?’ Uenyaa kusiindane?” Kisuungula kiaseka nikivoola, “Nikusiindana na ivi nnyala kukolekela ihale muno!”

Kuavukannya mahangaali, viosi viavugiilizana kusiindana nitali imbili iua zinyama zindi zivalolele aliva nialegi. Inyaambu iavugiilila kulaanga likudu, isiimba, ling’owani, idalanyi na zindi. Kisuungula na kio kizya kulaanga inzogu, inyiloodi, imbiizi, imbiti na zindi. 

Zinyama ziamanya ziduuke vuangu. Lua inyaambu na kisuungula vaasiingila kutaanga, inyaambu ianiina kumukila gua kisuungula ma niivoola vataange zimbilu. 

“Ha ha ha ha!” zinyama ziali zitigali inyuma ku ziaseka. Ziali ziloli inyaambu niivee kumukila gua kisuungula.

Kisuungula kiamizuka zimbilu ndyo na inyaambu kumugoongo. Lua kiaduuka haa vaali nivalagani kumalila masiindano, Kisuungula kiaikivuka kulola niiva inyaambu iizaa. Inyaambu iaika galaha kutula kumukila niivoola, “Inzi nduuki kale.” 

Zinyama ziosi ziamanya ziseke kisuungula kigila inyaambu iali niikilegi zimbilu. Kisuungula kialola zisoni muno. 

Mateeva

• Inyambu igeendaa galaha na kisuungula kinyagulaa vuangu. Uganaganaa ni giligali inyaambu iali ivite kisuungula?
• Lugano ulu lukoigizaa kindiki?

6. Ingoko na live

ipiicha: storybookscanada.ca

Kale muno ingoko iali na vulina na live. Vaakolaanga vindu viavao viosi halala. Kandi vaakoonyananga muvudinyu vuosi. Lidiku lilala ingoko iazya kusava live lugeembe ivegele vaana vaio lisu. Live liamanya niliha ingoko lugeembe. Ingoko iavegela vaana vaio. 

Na kigila vuali nivudukanga vudiku siiamala kuvega vaosi mba. Iavega avaana vavaga vatigala vavaga. Ingoko iavoolela avaana vaatigala nivavegwe mugaamba kigila ienyaa kuzya kuvaheenzela kiakulya kia hamugoloova. Ingoko iavugula lugeembe niivika muinyuumba ma niizya. 

Akaana kalala kaavugula lugeembe nikataanga kukinila. Kaamanya nikagotiza.  

Lidiku lialoonda kuo, live liaiza kuteeva lugeembe lualio. Ingoko iaihuya muinyuumba muosi navuzwa siianyoola lugeemba mba. Iateeva vaana vaosi nivahaambakana. 

Ingoko iagaada live ndi, “nkikili kuvegela vaana vaosi. Leka lua nmala nlakoleetela.” Live liamanya lizye nilisinyiki kigila liali lienyaa litumikile lugeembe. Liamanya liilane lidiku lia kavili na ingoko niivoola kandi ikikili kumala kuvega avaana. 

Lua live liahulila ndyo, liasinyika niliikuba ku muana ua ingoko pu! Nilizya kulya. Ingoko iadaka kia ikola.

Lidiku lialonda kuo live liaiza kandi nilivugula muana undi ua ingoko. Ingoko na io iataanga kusagalasagala hasi niienyaa lugeembe lua live. 

Kuduuka na kaluunu ingoko isagalanga hasi niienya lugeembe lua live, na live livugulanga viminyu via ingoko kigila ikikili kuhwe lugeembe luaio. Lundi ingoko imanya isinyika ikubana na live lua liizaa kuvugula kimiinyu kigila ikiliheenzelaa lua isagalaa.

Liteeva 

• Toova na uivaale miima jia ulolaa ingoko ivee na jio mulugano ulu

5. Kinyweele, idaaywa na isimiindwa

ipiicha: dreamstime.com

Kale mumadiku gaafwa, inzala iaingilila kinyweele. Kinyweele kiataanga lugeendo kuzya kuhiima.

Kiataanga kuduuka kuidaaywa nikiiteeva, "Lususuuni luaakanya kumutwe guoguo ulu lukolaa ki?" Idaaywa iatanatana niivoola, “ni amalidaadi vuzwa.”

Kinyweele kialekana na idaaywa nikizya hambili nikinyoola akasimiindwa. 

Kinyweele kiateeva kasimiindwa, “Ni ki kigilaa munwa na muvili guoguo niviaakanya?” Kasimiindwa kaali kageli, kaativula nikavoola, “Ni amasaahi ganlyilanga vindu kuzinyama.”

Kinyweele kiatya nikizyizagilila kuhiima. Nitali lidiku liosi si kiamanya kinyoole kia kilya. Uluo lua kiamanya nikiizuliza idaaywa ila.

Lua kialana kandi kuidaaywa, kiaiteeva lua kavili, "Lususuuni luaakanya kumutwe guoguo ulu lukolaa ki?"  Na idaaywa ni itana, "Ni malidaa..."

Idaaywa niikili kumala kuvoola, kiagwa kuo nikilya.

Mateeva

• Fwaanannya idaaywa na isimiindwa
• Uigaa kindiki kutulana na lugano ulu?

4. Mulina Mugaadi

ipiicha : short-moralstories.blogspot.com

Vaali hao valina vavili vaageendelaa halala nivavoola vaasuuvilana. Ngani mulina mulala aali vuzwa mulina ua kuigulu. Vaamanya nivatula nivazya kuvaaya. Inzila ia vaaloonda kuzya kuvaaya iavitilaa mumulitu. 

Mulina mugaadi aavoolela mulina ueue “lua nikuve mumulitu niiva kindu kiosi nikitulile mulala ku kunyi ataiza kuleka undi mba.”  Ingoko niitamila liduuma, king’ang’a kiatulila miliviti na ulua mulina mugaadi aakilola aatuuma kumusaala mpaka kuindongoosi igulu.  Aavoola atigali hasi uo agaege muene. 

Kigila vugeli, umulina ueue aagwa hasi, niailiinga kuli kigoongolo. Lua king’ang’a kiamoduukila kiahuga kunyoola umukuzu. Kiamanya kimogilung’anya kilole niiva giligali ni umukuzu. Kialiinda kiavula. Kiaina ilisaanda mumuvili guegue niavula kuigosa. Kiahuuza muika mumunwa na mumaulu nikivula. Kiasweeka galaha nikizya. 

Kiakazya, mulina uo aavuuka galaha niaikala niasoosa. Mulina mugaadi aamanya niaika galaha kutula kumusaala na zisoni zinene. Aaiza niamoteeva, “muvoolaangi ki na king'ang'a?” Na ue aanguha kutivula niavoola, “lua uloli nikihenzaa igulu kivoolangi kutula kaluunu vulina vuinyu vuufwee ligali.”

Uvulina vuavao vuamanya nivufwa gubu! Valekana gubu! Nivazya ingo sya mulala. 

Mateeva

• Uigaa kindiki kutula kulugano ulu?
• Mulina mulahi ni akolaa ndi?

3. Imbwa na ingoko

ipiicha: istock

Mumadiku gaavita hanyima aha, aali hao mukali mulala aatuga imbwa na ingoko. Aamenya na vio viombi. Gava mukali uo aamanya niajila imbwa mujilu. Kiajila ni kuva imbwa iali ichaafu. Imbwa siiaisiingaa mba na kandi iatulaa malilo muzimoni. Mukali aamanya niava na lusaala vuli ing’iinga kukuyila imbwa. 

Ingoko iaheenza galaha niiveelelela imbwa. Kali ndyo imbwa na ingoko viali viajilana mujilu. Siviaheelelanaa. Ingoko iamanya niivoola “yioho, leka nkoonye imbwa.” Ku uluo iamanya niizya kumoloma na imbwa. 

“Imbwa mileembe?” ingoko iaiteeva. Imbwa iagenya kigili ingoko niiiza haa iali. Kulola ingoko ifwaanaa ivee na mang’ana malahi, imbwa iamanya niijiiba ingoko mileembe. 

“Nkoteeve hee,” ingoko niiiteeva imbwa, “vaahoongela kukokuyila ki?” Imbwa iativula na kuvoolela ingoko ndi, "mukali ahoongelaa kunkuya ulole ndi nvee muchaafu ma kandi ntulaa malilo muzimoni ziange."

Ingoko iavoolela imbwa iitivuli giligali. Niivoolela imbwa, “uzye muliyeenga uiduumbule muo hali kavili, ma ulave muvili guosi. Imbwa iakola ndyo ma niigaluka iakuaka muvili guosi vuaka. Amalilo kandi gaali gatuli inazimoni iinihi. 

Mukali lua aalola imbwa iinihi mbitana aayaanza nialoomba mukeeka mulahi. Siamanya akuye imbwa kandi. Aailoombela kiakulya na kuiviikila kuisahaani inifu, imbwa niilya niiiguta. 

Mugaamba guene ingoko iateeva imbwa gaali ndi na imbwa niitivula na vuyaanzi niisaandiza. Ingoko ialeminya imbwa muoyo nivamenya na vuhambaani. 

Mateeva

• Ingoko ivee na muoyo ki? 
• Uigaa ki kutulana na lugano ulu?

2. Mukeele na vusalu

Kale muno kuali na mukeele aadeekaa vusalu. Lidiku lilala lua aali niadeekaa aahulila vafuumbwa vaigulilizi na vaiti vaa vandu nivavee ichoova muvudiku. Mukeele uo aaiivisa mumalala gaali muinyuumba. Vafuumbwa vaaigula mulyango nivaheenza navuzwa sivamolola mba. Vaalola vuzwa uvusaandu nivutavagilaa kumahiga. 

Lua vaaheenza mumalala, vaamonyoola ma niaigaada ahelaanaa daave. Vaavugula vusalu nivaita mugutuyi guegue. Mukeele uo aatuumatuuma niadaaladaala muvululu. Aalila niakuba zikwiili na vafuumbwa vava vaafwelee muziseko. 

Avafuumbwa vaazyizagilila kuseka nivasuuvilaa vaakoli vulahi. Vaaseka nivaseka nivaseka kandi nivameeda kuseka. Na lua vaazyizagililaa kuseka vaagwizaa hasi mulala sya mulala. Sivaamanyaa ngani ku vakuzaa mba. 

Lua vululu vuageeha, mukeele aalola vafuumbwa vaakukuzila hango haehae inu minwa jikisekaa. Aamanya alaange vateende vailolele inu niavavoolela kuli gaali nigaikoleki.

Mateeva:

• Vafuumbwa ni vandu ki?
• Uigaa ki kutulana na lugano ulu?

1. Liani na magaanda

Kale muno aali hao mukeele mulala liita lilie Kaliyesa. Kaliyesa aali na vaana vakaana vavaga. Kaliyesa aali aamanya kudeeka na kuluunga magaanda vulahi muno. Aavoolela vaana vaevae ‘nenyanga muzye kuseembela na mulala ku munyi atigale niaigeleliza mulilu mumagaanda’. 

Vaseembela kuduuka hamugoloova. Lua Kaliyesa aalola liuva liakataanga kuyeela aavoolela avaana vainuke vailane ingo. Vaazya ingo vanyoola Liani agonanga. Kaliyesa aaheenza muinyiingu nianyoola magaanda sigaali muo mba nitali amagina gaeng’ine. 

Aateeva Liani aivaale mundu ulyi magaanda. Liani aamovoolela siamanyi mba. Mukeele uo aavoolela avaana vaevae vavaga avao vazye kusiila kuvugo. Vuli mulala aaimbanga luimbu ulu ma asiila:

Siali ni inze ulyi magaanda

Siali ni inzi ulyi maganda

Ntumanga lulala ningwa muvugo

Aee muvogo ngwizanga muvugo

Mukeele Kaliyeesa aaimba luimbu ulu niatuuma uvugo. Avana vandi vaaimba nivatuuma. Lua Liani aaimba niatuuma aagwa muvugo. 

Mateeva

• Liani aakola magoso ki?
• Uigaa ki kutulana na lugano ulu?