lesson 33: Ziikuulu 19 zia Logooli (19 Poems in Lulogooli)

19. Viigoombwa

Vita niuituulilii muliyoga na lihaambagilila

Izuliza mileembe jinyala kuva mulichiling’ana

Muligeliza liosi, vujila kukuza muoyo,

Uve na ihuliilizani na vandu vaosi

Voola giligali gaogao mugalaha kandi muvulavu;

Niuhuliiliza vaache,

Kali kuvaasinyaala na vaagotwa;

Vao na vao vavee na lilola

Isuuhe vandu vaa liyoga na mahaga

Valagalagala muoyo guoguo

Niuilengaanya ku vandi

Unyala kuizuuna noho kuisuunza

Kigila kase valiva hao vanene na vake ku ivi

Saangaalila muvikolwa na linyoola liolio

Idinye muvusiza vuovuo kali vuvee na vugeehelu

Ni muandu guoguo gua giligali

Gunyala kukoivulila kilago

Uve muihuliilizi mulienya liolio

Kigila kivala kiaizula vagaza

Na utaleka iki kikuvakulize ku vulahi

Na vandu vahaandalila

Kanyiingi ulalola uvuhaga na liguuta

Va ni ive

Utava na mioyo jivili

Na utaleeta ingede muvuyaanzi

Kigila mukivasu kia zing’iinga

Vulava kinga vunyaasi vunialaa

Kuvulahi heenza limanya likulu

Muvuyaanzi niuleka gaa luyaayi

Hiindiliza liikuzila lia muoyo uisiingilize muvudinyu

Utaimiiniza zinganagani zia kisuundi

Vuti vunyiingi vutulaa ku liluha na liiveendelela

Kumeeda kuvuhocha

Ideende muene

Uvee muana ua magulu

Utageehelaa misaala na zing’eleng’ani

Uvee ua giligali kuva hano

Gaava noho gavule kuva havulavu kuivi,

Kivala kivee vuluungi mulizya lia kio

Ma uve na mileembe na Imungu Kalooka,

Kuli umovugulilaa

Na kinga miyiinzi na lienya liolio

Mulinyaangana lia limenya

Duugilila mileembe mumuoyo

Muvugeehelu, vumanani na liita mioyo

Kikilagaa ikivala kilahi

Izaanzaalize. Ihaviinile vuyaanzi.

18. Ligazeeti lia Namibia

Leelo vanvohelee mandaasi

Muligazeeti lia Namibia 

Lia nmanyi ninsooma ninmala

Zikuunulu zivili zia Confidénte nitali mageni du! 

"Lifting the lid" ni kio kilaho 

Ligazeeti lia mueli 4/10/2024

Namibia Port Authority (Namport) isaangaalililaa mihiga 30

Startlink ilolekaa kukoonya na kandi kuonoonya viasala

Vugaava kuli vunyala kuigalilwa Omusati na Ohangwena 

USD ilala zizaala 18.13

Na zizaala 19.81, 1Euro

Izahaabu iveelee 1964.70

Live lia inyama, lia mandaasi, lia kindiki lia hayi

Kuduuka nsoome nmanye mageni

Mageni sigakuunguhaa

17. Vuta na luimbu

Nalasa vuta muvuelefu

Nivuzya kugwa ihale hasinmanya

Nonoho vuazonoka vuangu 

Zimoni siziali zivuloonde mulibuluka

Naheelaana luimbu muvuelefu

Lugwa hasi, hasinmanya

Kigila ni vuaha avee na zimoni ziugi

Zialoondelela libuluka lia luimbu?

Kale, kale ligali, mukitaate

Nanyoola vuta, vutamegeka

Na luimbu, kutaanga kuzya limala

Nalunyoola kandi mumuoyo gua mulina

16. Kuaivilila da

Uanweeka ing'oombe niikuza 

Iene ia vaali vakwee seenge 

Uainweeka na luku niiadika maulu 

Uaiva ziseendi niuiluka 

Niuzya zyu ilugulu 

Uasuuvilaa ulikailane nikuaivilila 

Uakolaga mukaana muvuteende inda 

Niugaya siavee ni ive

Nnya niakulekela Nyasaaye 

Uagonagaa niguvalaa 

Avula aakololaa mumulimi niudiidikana 

Gauakolaa vudiku gaamanyikana  

Leelo uulavizi zimbuzi 

Uvula vusiza vuosi mumukono 

Usuuvilaa mang'ana maele galeetaa kiakulya 

Ugaade vaana vadi 

Kunyi vaa ulaanga likula liolio (esu)

Kuaivilila da

15. Uakuza ndi?

Uahaandalala na vudinyu vuakoizila 

Niudinynya muoyo muvuyaanzi 

Noho uavisa vueni vuvuo vulavu vua lidiku

Niukuza muoyo muvutyi?

Oh, vudinyu vunenene noho vudididi

Noho vudinyu ni kuli uvuvugulaa

Sigavee kuli uasaalila kuo kuvalizaa

Vuzwa kuli uavuvugulila

Uakuywa niugwa hasi? Yee, ikio ki? 

Siingila niumweenya 

Sikuvee kuonelwa kugwa hasi mamumama

Nitali kugona hao - kuo ni kuiduunyiza

Vudinyu vua ulaswa, ndyo ihale iua uiduuda;

Yaanzilila imoni ioio iduywi!

Sigavee kuli uakunwa kuvalizaa

Ni kuli uakubana na kigila ki?

Na gave ulegwe kukiheli, ma ki?

Niualwaana vudinyu kuli unyala;

Niusaangana haohao mukivala kia vahaga,

Gavule ndi vahangaali kukoha lusuma

Likuza lilakaambaaya noho likohilime

Na live lia galaha noho likuguta

Sigavee niuva uukuzi kuo kuvalizwa

Navuzwa uakuzaga ndi?

...

How did you die

^Edward Vance

14. Kuli kuaiga liavukana

Lua kuakinaa ichoova 

Vaalaangaa mulala azye alole

Azya alya na kunyi inzala 

Lua kuazyizaa mulisooma 

Muigizi aahezaa vihaanwa vaviti ligela

Na kunyi kulaangwa vimozo noho mikila 

Lua maama aakuleka na guuku 

Guuku aamanya akuteeve kia kulya 

Na vaana vaa seenge niavadeenda 

Lua kuakubaa zimbaka 

Lundi kuachaayanaa 

Valaanga baaba uange kihaanzahaanze 

Lua kuamala isukuulu 

Kuazya kuenya zigaasi nikudaka

Kigila sikuali na aali akugumile mukono

13. Inzila iataloondwa

Zinzila zivili ziaavukanila mumisaala  minavuduugi

Na mwoodi sinali nloonde ziosi

Na nva mugeenda mulala, hataambi nasiingila

Ninheenza ilala vutaambi vua io

Kuzya iua iagodela muvusaka

Ma ninloonda indi, ndyo za

Fwaana kuli nailola

Iali iayuumba vulimu vuenyaa kusyeenwa

Kali ndyo vutaambi vua nailoonda

Navusyeena niiva kuli iali

Gava kandi mugaamba uguo

Kuva na matu gataasagalwa gamwaame

Oh! Ninlekela halala lidiku lindi

Na limanya inzila ilala kuli izyizaa muindi

Nali na mioyo jivili kuichuulila

Nlikavoolaa kale nintuula muoyo

Havundu halala mumazyaimbili

Zinzila zivili ziaavukanila mumisaala, na inzi-

Navugula iataloondelwaa kase

Na ni kio kiajila ligilung'ana 

Luikuulu lua kutaanga: "The road not taken"

12. Niiva

1.

Niiva unyala kuliinda mutwe guoguo lua vaosi

Vagotizaa jiavao na kukodula

Niiva unyala uaisuuvila avandi nivakogenya

Nitali uvavugiilile vagenye

Niulaliinda uvule kuluha kuliinda

Noho ugaadilwe, vujila ive kugaada

Noho kuvuunzulwa, ivi niuileha livuunzulana

Na kandi utaloleka umugaasu kuvitiilila, noho umolome uvulahi vuele

2.

Niiva unyala uava na malola - na uvule kuimililwa na gaazana

Niiva ulava na inganagani- na uvule kuenyeliza liganagana

Niiva ulaagaana na Lilega na Lilegwa

Na uvivugulile viosi muvuangu

Niiva ulaikuzila kuhulila lilahi lia utivuli

Nilisaazilizwa na valegannyi

Noho ulole via uahaandalila kuloomba vioneka

Ma uihaane na viugi vikulu kuloongaloongelela vuhya.

3.

Niulavuungiliza lihuumbi linene lia vindu viovio vilahi

Na vudamaanu vuviduukile viosi

Uvigotize ma utaange kandi vuhya

Na uvule kutala kali ling'ana kuviagota

Niuladinynya muoyo, mikuumbe na amakanu

Kuyiinzila ii amadiku gaakoha mugoongo

Niuikuzila ii miika jiamala kukofwa

Vuzwa ikileminya-muoyo ikikovoolelaa: "Dinya!"

4.

Niiva ulasaanga na zisilika na uliinde miima jiojio milahi

Noho ugeende na vanene - vujila kugotiza vuigeehizi

Gave vasigu na valina sivanyala kukosaaliliza

Niiva ulavalizilwa muvao, vujila kuvitililizwa

Niiva ulaizuliza vuli idaakika ivula zimbavasi

Na zisekondi sitiini zia linyagula linene

Kikio ni kivala na viosi vivee muo

Na - ki kindi? Ulava mundu, muana uange! 

11. Vuuchyee livaambwa

Tuli tuli

Tuli kuzye

Kuzye kuluhya

Kuvee na mang'ana Ivuyuuda

Giingi misumaali

Nogi mafwa

Leeti zilavuki

Kuvee na mang'ana Ivuyuuda

Loondi vateti vaavooli

Loondi vaami vaagayi

Loondi vakilanyi vaasuuli

Kuvee na mang'ana Ivuyuuda

Kandu kandi leve

Muyaayi ua vugaanga

Ava ndi muana ua Nyasaaye

Kuvee na mang'ana Ivuyuuda

Kuzye kumovaambe Golgotha

Kumozome litimu muluvalu

Kumotuuzile makololo

Kuvee na mang'ana Ivuyuuda

Idaaywa iilaguli

Petero aakomala kumoikivuka

Judah aamali kumozaama

Kuvee na mang'ana Ivuyuuda

Avaambilwa magoso ki?

Liilwaaza lilaga lihya za

Livohoolola indagano-kulu

Kuvee na mang'ana Ivuyuuda

10. Ogova Lubang'a

Vuli lua Ogova Lubang'a aazyizaa kuluhya
Kunyi vaa kuaalaa hainzila kuamoheenzaa
Aali mundu mugoosi zululya
Mundu munihu mukulumamu

Na siali ua mang'ana
Niaamolomaa gaali gakuumbaka
Kali ndyo aasaangaalizaa lua aacheelizaa
'Vuuchyee,' niang'eleng'ana muligeenda

Na aali mutugi - hii, mutugi kuvita muami
Na ua miima miluungi
Muviosi kuasuuvila aaduukila
Kukujila kuigoombe kulava ue

Ku kuagumilwa na miyiinzi, kung'use kilago
Nikuzyila vukayaga, masaambu gakusinya
Na Ogova Lubang'a, havudiku haa muheeso mulala
Aazya ingo nialasa lisaasi mumutwe guegue

*Luikuulu lua kutaanga* : _Richard Cory_

9. Likoola gumila kadimooni

Kadimooni kaamenya hamulimi

Kageendelelaa isi mumalova

Vitaagwa viosi kalyizaa

Likoola gumila kadimooni

Kaugiha tuinu

Nang'ana ziiga zia imbiizi

Kaamala lukeyo lua magomya

Likoola gumila kadimooni

Imbuuza lua iahuuza

Miogo jiosi jiagona

Kuzya kugesa ziali zikwiili 

Likoola gumila kadimooni

Vandu lua vaataaga 

Maduuma na magaanda gaatoomboka vulahi

Leka vitaagwa vitaange kugota hamulimi

Likoola gumila kadimooni

Ivazuki iiliingi

Kiulu kiakubaamwa

Likoola liikagi kalye

Likoola gumila kadimooni

Ngaa haa aka kadimooni

Lola kuli kasuungwi

Kaaniha, via kanlyila mumulimi

Likoola gumila kadimooni

Mateeva

• ni vuaha aikuulaa
• kigila ki imbuku ilaangwe kadimooni?
• muoyo gua luikuulu ni gua ifwa muoyo noho guleminya muoyo? Ivaala.

8. Ingoko ia muvulimu 

Ingoko iamenyaga mukivaanda 
Iamala kuteela 
Iaaluula vimiinyu 

Kaalage kasu kaduukilu 
Lua vateenyi vaakalola
Vagaywa vatakadiila 

Fwaana imbada iagumila
Nikaitama na zingulu 
Katoonya muvusaka

Navuzwa sikaali na imbala
Lua vaayi vaakalola
Kali vaazyizaa mukidaho vaalola

Kiene kimenyaa iua masiimba?
Muvusaka vua vinyweele ivi?
Musaala guamela swa? 

Iageenda na mavuyu muinda
Iaaluula vimiinyu vinifu
Vigeendaa luvaanda 

Ilava ia natuga ivula vigiingi
Iali iteele maguuhu ialuule inuusu
Imbada na malole ni via mungo

7. Muvoolele Jumba

Kidali agonaa kukidali 

Kimooli atugaa vimooli

Aziaya aziayaa 

Muvoolele Jumba 

Kageeha ageehelaa

Mahoonga niahoongela

Kamoonya ni mumoonyi 

Muvoolele Jumba

Mukali akalaa 

Mukali mukalwa ihiili mudeeki

Muyaanze avula kuyaanzwa

Muvoolele Jumba

Aguunda mundu munifu

Atoonya lute luamotula

Adakaviosi muhiinda divu

Muvoolele Jumba

Mazyaambili ni gaamala kufwa

Mazyanyuma kukili kugalola

Imugoongo imbili iua mugoongo

Muvoolele Jumba

6. Midoga jia Bu bu bu

Utula ingo vulahi 

Uduuka ilugulu niuluhi 

Uzya kuvugula mudoga 

Uduuke mumba vulahi

Uingila mumulala 

Gua bu bu bu 

Vaata zitiivi kivala 

Na ziosi zilolaa 

Guakila mayoga 

Mioyo mizuulazuulu 

Niutamanyi iua uzyizaa

Ivi ku uugoti 

Uvula ua uteeva

Siumoloma na muteende ahulile 

Muene usiingile muzimbilu

Uisuundile hakilyaango

Valakuba bu bu bu 

Mundeleva ate ibuleki 

Na ivi usiile 

Mudoga gukizya 

Usiilaa nigukubwa bu bu bu 

Vindu vigumuzuula bububu 

Na ivi havakuleki hala

Mutwe guoguo ni bu bu bu!

5. Indugunyi ilumi Jayden

Guuku Agayi Jayden magaambudi mumulimi da! 
Jayden niatuliza magaambudi niageenda mumulimi vileenge viele

Ulalola Jayden vujila vilaato, vujila magaambudi... 

ageendi kuli malova gaali maanda mahyu

Indugunyi niigema niiluma Jayden kumukono
Gaali mang'ana mumulimu gua Abusubila

Indugunyi iali niiiti muisukulu

Muana aavilukila migadi uo asyoomi nonoho niasema na guuku ueue

Kigodo kikie kilavu kilaviimba na haene hao

Uali ulavoola Jayden aalumwi na inzoka

Hakuvoolelaa hano Jayden avee mumudoga aaheenzi ilugulu

Guuku ueue aagiingi makono. 

Aali niaigoomba vaisukulu navuzwa niiva ni ndi vavee leka ave!

4. Maiko gaa haimbi

Muyaayi ivi hulila
Na mukaana ivi huliiliza 
Mutagwa kilage vavili munyi
Muaigaada mulaleetana

Zinyuumba ziinyu uvuteende 
Liviluka liinyu halala
Mulaangana amwaavo na muvoozo
Gave kandi mudeekizane?

Kiavaana muakina halala
Muavitiilila kuamanya
Uluhiindila luudukagi
Musavilane mileembe 

Muyaayi ambuka vivaanda 
Zya uheenzele Imadyooli noho Ivaale
Na mukaana huliiliza miluli 
 Zya udeeke Ivugwi noho Isavaalu 

Maiko gaa haimbi izisoni
Umenya kuagaana na muko 
Noho kulola milugu jia mumma
Kigeme mudedeekele mulimenya liinyu

Kali vaana kugeendelela vaiko 
Vave vuzwa muvuteende? 
Ha sivazya Imadyooli noho Ivaale 
Kulola Kooza, guuku na guuga?

3. Imbula ia Kivuni ki?

Imbula kuba.

Imbula ia kivuni ki?

Imbula ia kutuunga kikoongo.
Igaasizaa kiani kihya.
Uswaale lidohi uumbake.

Imbula ia kulaviza mueli.
Mieli jinyagulizaa muhiga.
Iene io siimanyiki.

Imbula ia kutuliza luguuki.
Zinzila zia vibigabigi vigomagomaa kuo.
Utaisiinga luguuki niuzya lugeendo.

Imbula ia gudu.
Uve niualima muhiga.
Uzyiile muvandi.

Imbula ia kuseembela.
Vitaagwa viigalile vukuusi.
Magaanda galase kimuli. 

Imbula ia magina.
Ienyaa kuonoonya vindu.
Ia vatemelaa zimbaazi haviguuti ivite.

Imbula ia kuingiliza mugeni.
Na kugaasiza vugeni.
Kumenye na vusaangaali.

Imbula ia kuogiza masaahi.
Vaana vaakakevwa.
Likula lihya ligase.

Imbula ia kuluguta mueli.
Siumanya lua ikubaa kumala.
Ileetaa muheeso noho muvasu.

Imbula ia maliga.
Kusyoomaa muvuveeleli niikueya maliga.
Mundu mulahi niamali kutula hao.

Imbula ia mukuzu

Alilaa niazya 

Aleki vaana vakikili vadi mukivala

Imbula ia maloongo.
Vachelevi kuta visiinda hakiliindwa.
Vaata vate nivamanyi muima.

Imbula ia zingo kuivula.
Lua ikubaa na muvasu guvala. 
Muana ayaanzilaga ki kukinila muimbula?

Imbula ia kukuunga vandu kumiyiinzi.
Kukuungu avakilanyi na avaguli mukiitu.
Lidiku lioneke za ndyo.

Imbula ia kutumwa.
Ikosaambulile ikokube ikoleke vuvi.
Luheni lukoitile mutugu.

Imbula ia ziheni na lihiligana.
Ia manani gamolomelaa muo.
Ia muvisaandu aizulizaa vuyaanzi vua nyina.

Imbula ia mazi.
Kidaho kivee ihale.
Na vakali sivakilaa vaa kusoomba amazi mba.

Imbula ia vudiku.
Iagotizila muhiinda zindoolo.
Umuivi anyenyekelaa muo. 

Imbula ia luzega.
Titititititititititi vujila kufwa.
Iene ii siuigamilaa.

Imbula ia kiuvwi.
Ikubaa mandekeelela.
Nikusaala muhiga gufwe mumileembe.

Imbula ia vuchyezaa.
Imbula inyooliliza.
Imbula iigoombwa.

2. Musaala Muhaani

Gaakavita madiku manyiingi muyaayi aamanya achuule.

"Mwoodi, muyaayi," musaala guvoola. "Nvula kia natigaliza nkohe. Makuyu gaange gaafwa."

"Mainu gaange ni amadedeekele kumakuyu," muyaayi niavoola.

"Zisya ziange ziazya," umusaala guvoola. "Siunyala kuinuuya kuzio."

"Nasaakula sinnyala kuinuuya kuzisya," muyaayi niavoola.

"Kikoongo kiange kiazya, siunyala kuniina." Musaala guvoola.

"Naluha ligali sinnyala uniina." Muyaayi niavoola.

"Nakaigoombi nkohe ku kindu...nitali nvula kiatigala kia nkoha. Nvee ikisiki kikuungu. Mwoodi..."

"Sinenyaa vinyiingi nuunu," muyaayi niavoola. "Vuzwa havuundu haituulilu nikale nsoosele hao. Naluha."

"Vulahi," musaala niguvoola inu guinyiila vuluungi kuli gunyaliza.

"Hii, kisiki kikulu ni havundu halahi hakuikala na kusoosela. Amba muyaayi, ikila, soosa."

Na muyaayi niakola.

Na musaala guyaanza.

1. Kivala Liloondo 

Nlava hao na anhaviina
Ankubakubi ku kumakanu uku
Anyiilanyiile vileenge na mikono
Ma ansaavize ku hamoni
Mbula naleha muoyo
Muvuluvilili.

Oh mugoongo gunlumaa
Malu na gao gaahyee za pa
Muvululu vua luhoono
Zimoni ziigeehi kulola
Na ihulilu agadiinda
Ma vunyali vuuduunduhuki
Kali nfwaana nmila miika.

Ntemela kuo masaambu gooi
Gaa kunwa, kuzamula na kuivaka
Masaambu gaa kugeehiza vumiiniku
Nvula nafwaana ku mundu
Ma nsuusumile kuzya Ililava
Kukuba imbaka na vagoogi.

Muinyuumba ni kiviihili vuzwa
Vutyi na kiheenda muoyo kia vutyi
Andisi aagilung’ana livugu
Ma aagiinga vutima vua ingo
Kali kumweenya ku vuzwa hamoni ni zimbasi
Kase nasuundula vusela ku kivooya.

Vagoogi, vaa likula na vakoonyi
Nsiingili neng’iene mukiangalaangwe
Sya ingoko iagota iua seenge
Ligoondo liitaangi kusaaguluka
Niuyaanza nhaviina vosegwa.

Amba ungumile mukono
Unvohe mugoye muinda
Unlugile na kazyanda
Ma unheembela hao mazi
Gahyuuhi hadi nisiinge
Mbula nfwaane ku mundu.           .... na Mutange Oyigo